Geld ‘wegzetten’ via subsidies een logische route

Vis pacem, para bellum. De grondslag onder de enorme budgetverhogingen is letterlijk zo oud als de weg naar Rome: wie vrede wil, bereidt zich voor op oorlog. Nou, dat gaan we doen in Europa. Als we voor het gemak ervan uitgaan dat de hele EU de 5%-norm gaat omarmen en dat het gemiddelde nu op 2% van de EU BBP van € 17 biljoen ligt, dan groeien de defensie-uitgaven van pak ‘m beet € 326 miljard in 2024 naar € 850 miljard in 2035. Dat is enorm veel geld om uit te geven aan een sector die na de val van de Berlijnse muur kleiner en kleiner en kleiner is geworden. Daarbij willen we ook meer Europees gaan uitgeven, terwijl we de afgelopen jaren juist steeds meer geld in de VS zijn gaan uitgeven (52% van het defensie budget van Europese NAVO-landen ging in 15-19 naar Amerikaanse bedrijven, wat toenam tot 64% in 20-24).

Ingewikkelde opdracht

De opdracht is duidelijk. Meer investeren, liefst op eigen continent, met meer samenhang en meer samenwerking. Dat moet leiden tot minder variatie in wapensystemen en betere interoperabiliteit om een slagvaardiger verdediging op poten te zetten. (Ga er maar aanstaan op een continent waar populistische krachten het geld liever slecht besteed zien bij zichzelf dan goed besteed bij de buurman, maar dat terzijde.) Goed geld verdienen is een kunst, maar goed geld uitgeven eveneens. Een aantal facetten maakt het lastig om deze gigantische bedragen effectief weg te zetten:

• Als we nu investeren in de lessen die men leert uit de oorlog in Oekraïne, zijn we ons aan het voorbereiden om de vorige oorlog te winnen. Wat nu vooral nodig is, is een industriële basis die uitblinkt in aanpasbaarheid en verandervermogen. Het is niet voor niets survival of the fittest (de best aangepaste) in plaats van survival of the strongest;
• De inkooporganisaties van defensie zijn net zo uitgekleed als de rest van de krijgsmacht en missen mogelijk kennis, ervaring en menskracht voor deze klus;
• Bovendien hebben bedrijven duidelijkheid, tijd en vertrouwen nodig om investeringen te (durven) doen. Een productieketen die zich uitstrekt over meerdere fabrieken zet je niet op voor één order. Lange contractonderhandelingen voor een kortlopende opdracht en steeds wijzigende specs zijn een bron van frustratie en vertraging voor producenten.

Het wiel niet opnieuw uitvinden

Europa staat voor een flinke klus. Maar we hoeven niet elk wiel opnieuw uit te vinden. Europese landen en de Europese Unie hebben goed ontwikkelde kanalen voor het effectief en doelmatig uitgeven van grote sommen geld: subsidieprogramma’s. En dan bedoel ik niet sec de subsidie-oproep en een template voor projectplan en begroting. Maar vooral dit: een degelijke juridische basis waar jarenlang aan is gewerkt, gecombineerd met bestaande en bemenste uitvoerende en controlerende organisaties, waarin veel kennis aanwezig is over hoe je als overheid aardig effectief én redelijk efficiënt geld kan verstrekken aan bedrijven om maatschappelijke doelen te bewerkstellingen. (Ik zeg aardig en redelijk omdat ik me als subsidieadviseur natuurlijk ook wel eens erger aan bureaucratie).

Het European Defence Fund is een logische startplek. Dit programma is gericht op defensie R&D en samenwerking op defensievlak voor EU lidstaten. Voor de EU fondsen is dit een kleintje met een budget van € 7,3 miljard voor de periode 2021-2027.

Voor het ontwikkelen van een veranderbare en samenwerkende industrie kent de EU programma’s zoals Horizon Europe, het grote fonds voor R&D met pak ‘m beet € 96 miljard voor diezelfde budgetperiode van 7 jaar. Maar ook het Innovation Fund met € 40 miljard in kas, waarin first industrial deployments van technologie voor een groene industrie worden gesteund, kan als blauwdruk dienen voor industriële ontwikkelingen op defensievlak.

Om baanbrekende innovaties binnen start- en scale ups te helpen tot wasdom te komen bestaat de European Innovation Council (EIC), onderdeel van Horizon Europe. EIC, met een 7-jaren budget van € 10 miljard verbindt subsidies, business development ondersteuning en venture capital om ruimte te scheppen voor disruptieve innovatie.

Voor het creëren van vertrouwen bij producenten om investeringen uit te lokken zou bijvoorbeeld geleerd kunnen worden van veiling-achtige constructies en contracts for difference die in subsidies regelmatig gebruikt worden (hydrogen auction en onze eigen SDE++). Daarbij doen bedrijven een bod op de hoeveelheid publieke steun die ze denken nodig te hebben om een bepaald goed te produceren. En de beste biedingen winnen.

Voor infrastructuur, of het nu energie, data of transport betreft, heeft de EU de Connecting Europe Facility (CEF) waarin zo’n € 33 miljard wordt uitgegeven. Dit programma kan vrij eenvoudig worden gebruikt voor de 1,5% aan uitgaven die de verdediging van Europa ten goede komen, maar niet militaire hardware betreffen.

Overigens noem ik de miljarden alleen om aan te geven dat de organisaties achter deze programma’s gewend zijn aan het aangaan en beheersen van grote projecten.

Toch moeilijke keuzes

Ook al zijn er routes beschikbaar, makkelijk wordt het niet. De budgetverhogingen binnen de defensie leiden tegelijk tot morele en pijnlijke keuzes, zowel binnen de NAVO-landen als in hun relaties met de landen daarbuiten. Elke extra euro uitgegeven aan defensie of aanverwante zaken kan niet (langer) worden besteed aan gezondheid, onderwijs of AOW. Natuurlijk creëert het daarentegen nieuwe banen en bedrijvigheid, en leidt het daarmee tot extra belastinginkomsten. Natuurlijk profiteert ook de logistiek van betere (spoor)wegen en havens. Maar een euro voor onderwijs rendeert op termijn veel harder. En bezuinigen op zorg klinkt boekhoudkundig lekker, maar ga maar eens met je geliefde naar het ziekenhuis om te horen dat die levensverlengende behandeling niet meer wordt vergoed.

“We hebben het vaak over ‘de sterkste schouders dragen de zwaarste lasten’, maar in de praktijk raken bezuinigingen vooral de kwetsbare mensen in de samenleving.”

Daarnaast mag een sterker, zelfbewuster Europa niet leiden tot morele luiheid waarin we de rest van de wereld aan hun lot overlaten. Ook defensieve systemen kunnen als wapen worden ingezet. Excellente luchtverdediging redt burgerlevens, sure. Maar het verlaagt ook de drempel om los te gaan tegen een rivaliserend buurland dat zijn zaken militair minder goed op orde heeft. Voor een veilige wereld gebruikt men in internationale betrekkingen de 3D: Development, Diplomacy and Defence. Het idee is dat elk van die drie onverminderd belangrijk is. In internationale betrekkingen hangt alles met alles samen. Logisch dat we met Defence ons been bijtrekken, maar laat het niet ten koste gaan van Diplomacy en Development, waarmee relaties worden aangegaan en landen elkaar ondersteunen in hun ontwikkeling. In Development is de Nederlandse overheid van oudsher sterk, vanuit subsidieperspectief (maar de laatste jaren ook wel uitgekleed met wrange dank aan neo-liberalisme en populisme). Zeer competente ambtenaren in Den Haag en Utrecht werken samen met net zo gedreven ambassades over heel de wereld in programma’s als Partners voor Water en DHI om Nederlandse ondernemers te steunen die ontwikkelingsvraagstukken oppakken. Wat deze ondernemers en ambtenaren doen is net zo belangrijk voor een veilig en welvarend Europa als de rocket scientists die werken aan wapensystemen.

Conclusie

TLDR: goed uitgeven van grote bedragen klinkt makkelijker dan het is. Maar gelukkig hebben Europese NAVO-landen en de EU al een hoop van wat er nodig is om dat goed te doen: een degelijke juridische basis en competente organisaties die veel ervaring hebben met het beheersen van portfolio’s aan grote civiele projecten. Die ervaring en structuren kunnen we denk ik goed gebruiken om effectief en redelijk snel te komen tot een veiliger Europa. Maar laten we nooit vergeten dat militaire macht alleen niet leidt tot een betere wereld!